در غدیر پیامبر اسلام امام علی را به ولایت برگزید اما بعد از رحلت پیامبر ولایت علی پذیرفته نشد اما جدا از مصداق ولیّ که امام علی بود وکنار گذاشته شد بر سر مفهوم ولایت چه آمد ؟
اندیشه به پاسخ این سئوال روشنگر خیلی از مسائل خواهد برای این که بدانیم سرانجام مفهوم وعنوان واصطلاح ولایت چه شد ؟باید از تاریخچه این مفهوم وهمچنین لوازم آن آگاه شویم مفهوم ولایت مثل خیلی از مفاهیم اجتماعی ابداع وابتکار قرآن است در قرآن ما با چند مفهوم اجتماعی مشابه هم در معنا روبرو هستیم ،که مهم ترین آنها سه مفهوم خلافت ،ولایت ،امامت است
خلافت در قضیّه آفرینش آدم مطرح می شود وبه آدم مقام خلیفه عطا می شود(بقره /30) وامامت به ابراهیم داده می شود واو امام مردم از ناحیه خداوند می گردد (بقره /124)وولایت که درباره خداوند و پیامبر اسلام وطبق تفسیر اکثر مفسران شیعه وسنّی درباره حضرت علیّ به کار رفته است (مائده /55)
وامّا آنچه در غدیر اعلام شد دربردارنده هرسه مفهوم با محوریت ولایت بود وتعابیر خطبه غدیر هم نشان می دهد که هر سه مفهوم استفاده شده است وبه خاطر برتری و کامل بودن ولایت این عنوان محور قرار می گیرد (سرّ برتری ولیّ آن است که از میان سه مفهوم تنها ولیّ درباره خداوند نیز اطلاق شده است )و علیّ جامع خلافت وامامت وولایت معرفی می شود
امّا بعد از رحلت پیامبر اکرم به انتصاب ایشان عمل نشد امّا این سه مفهوم هرسه در تاریخ اسلام ماند وبرای هرسه مصادیقی تراشیدند حاکمان اولیّه خلیفه لقب گرفتند خلیفه اوّل ودوّم و .. یعنی خلافت نصیب سیاستمداران شد و بزرگان ورییسان مذاهب لقب امام گرفتند وچهار مذهب با نام امام خود شناخته شد ند امام شافعی وامام حنبلی و.. وچون شاخصه این افراد فقاهت بود و امام جنبه وعنوان فقهی یافت وامّا عنوان ولایت را به برخی از صوفیان وعارفان دادند که تعبیر مولانا درباره اینان مشهور شد
از نظر سیر تاربخی ابتدا خلیفه در دهه نخست بعد از رحلت پیامبر اسلام وسپس امام چند دهه بعد وسپس ولیّ نزدیک یک قرن بعد جا افتاد واین سیر نشان می دهد که نگاه سیاسی به مفاهیم قرآنی ابتدا غلبه داشت وسپس به سمت مفاهیم علمی وفقهی وبعد عرفانی توجه شد بنابراین هیچ کدام از سه مفهوم از ذهنیّت جامعه وتاریخ حذف نشدند بلکه در یک سیر زمانی برای یک به یک مصداق ومورد مشخص شد
این موضوع نشان می دهد مساله امامت وولایت امری با ریشه قرآنی ونهادی غیر قابل انکار بوده است والبتّه جامعه به جاهلیّت بازگشته عربی بعد از رحلت پیامبر کاری که کرد اوّلا این مفاهیم را به تعبیر قرآن تکّه تکّه کرد واز هم جدا کرد
[الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ
همانان که قرآن را تکه تکه کردند] (حجر /91)
ودوم این که مصداق کامل وجامع این سه مفهوم را کنار زدند
و کار اول مقدّمه ای بود برای دوّمی چون می دانستند که شخصی که لیاقت هر سه عنوان مرتبط را باهم داشته باشد یعنی هم خلیفه هم امام وهم ولیّ باشد در صدر اسلام در غیر علیّ امکان پذیر نیست لذا اوّل این مفاهیم را ازهم جدا کردند وسپس هر مفهوم را بر افرادی که به زعم خود درآن بخش برجستگی داشتند دادند برخی را خلیفه وبرخی را امام وبرخی دیگر را ولیّ لقب دادند
نکته نهایی این که با نگاه دقیق به این روند تاریخی تفاوت اصلی ومهم شیعه ودیگران روشن می شود که شیعه سه مفهوم امام وولیّ وخلیفه را ابتدا وبه نحو جامع بااستناد به سخن پیامبر اسلام در شخصیّت امام علیّ
می بیند ودیگران این مفاهیم را ازهم جدا کرده اند و اشخاص مختلف هر کدام را سهمی می دهند پس اختلاف در اصل اعتقاد به این مفاهیم نیست بلکه در کیفیت تطبیق وتعیین مصداق آنهاست