تَفَقَّهوا فی دینِ الله فإنَّ الفقه مفتاحُ البَصیرة، وتَمامُ العِبادة .در دین خدا، دنبال فهم عمیق باشید؛ زیرا فهم عمیق در دین، کلید بصیرت و کمال عبادت است .[امام کاظم( ع)]
فهم دقیق موضع گیری های ائمه (ع)ازجمله مراتب فقه دین است که بعد از فهم این اعمال بینش آدمی به انسان وجامعه نیز توسعه کمی و کیفی می یابد.
در باره رفتارهای امام کاظم (ع) نیز باید در فهم عمیق کوشید . در سلوک اجتماعی امام شاهدیم که مثل یحیی بن عبد الله علیه عباسیان قیام نمی کند. حتی به تایید این قیام نیز نمی پردازد. از آن طرف امام ، صفوان را به خاطر کرایه دادن شترانش به خلیفه مورد عتاب قرار می دهد. از سوی دیگر امام ،به مادر هادی خلیفه عباسی نامه تسلیت در مرگ او می نویسد و علی بن یقطین را به ماندن در حاکمیت حتی به این که در وضو گرفتن نیز احکام شیعه را رعایت نکند وتقیه نماید دستور می دهد .امام اهانت یکی از نوادگان عمربن خطاب به امام علی (ع)را با ملاطفت وکمک مالی به وی پاسخ می دهد و امام با آن که در ظاهر علیه حکومت موضع گیری ندارد چندین بار به زندان می افتد وبالاخره ایشان را به دستور هارون به شهادت می رسانند
وقتی این جریانات را کنار هم می گذاریم در ظاهر با نوعی تضاد وپارادوکس مواجه می شویم واین جاست که می فهمیم شناخت امام وگوهرسیره او چندان آسان نیست ونمی توان با برداشت های سطحی درباب سیاست واخلاق واجتماع و درباره سیره وسنت اهل بیت داوری کرد ونکات باریکتری را باید دید .
در جمع بین این موارد می توان تفاوت گوهری کار یحیی وامام (ع) را ملاکی برای جمع وفهم همه موارد دانست . یحیی مثل زید ودیگر انقلابیون عصر عباسی برای نفی وکنار زدن ظالمانی چون هادی و دیگر قدرتمندان تلاش می کردند ولذا قیام مسلحانه نمودند وپیش فرضشان این بود که مهم کنار زدن ظالم با شمشیر است.
اما امام کاظم(ع) به نکات عمیق تر توجه داشت امام ظلم را از ظالم ویرانگرتر می دید ظلمی که از ساحات فردی تا اجتماعی واز ظلم های مبنایی مثل جهالت درونی تا ظلم های رو بنایی مثل ستم علیه مردم را شامل می شود واگر سلاح رفع ظالم شمیشر است اما سلاح رفع ظلم بیش وپیش از هرچیز آگاهی ومعرفت است همچنین آن که می اندیشد با کنار رفتن ظالم جامعه اصلاح می شود نه جامعه را دقیق شناخته ونه فرایند پیچده ظلم را اما امامی که به ظلم بیش از ظالم اهمیت می دهد می داند که کشتن وکنار زدن ظالمی در جامعه ای که مستعد ظالم پروری است چاره کار نیست.
فرد وجامعه ای که هنوز درگیر تعصب وجهالت است ابتدا باید ازاین معضلها رها شود لذا امام کاظم(ع) دربرخورد با آن اهانت گر به ساحت امام علی (ع)حکم تکفیر صادر نمی کند وحتی اورا طرد نمی کند بلکه با دلجویی از او به آن متعصب معرفت می بخشد وتعصبش را درمان می کند. درنتیجه او اعتراف به حقانیت اهل بیت (ع) می نماید .
امام کاظم (ع) به صفوان نهیب می زند چون حب به زنده ماندن ظالم و درنتیجه ظلم دارد ولو موقت وبه اندازه ای که برگردد وکرایه اورا بدهد واماابن یقطین را تایید می کند چراکه می تواند از ظلم بکاهد چون بغض به ظالم و ظلم دارد،حتی اگردرظاهر درکنار ظالم است.امام به مادر هادی تسلیت می گویدکه بفهماند برای ما مرگ ظلم اصالت دارد نه مرگ ظالم لذا می شود حتی در مرگ ظالم متاثربود که چرا فرصت اصلاح را برای خود فراهم نکرد واین را به مادر ش عملا متذکر شد بلکه ظلم پروری متوقف شود
سرانجام امام ویحیی در ظاهر یکی است ولی تفاوت باطنی در این است که هارون قاتل امام اعتراف به حقانیت امام می کند ودر نامه به فرزندش آنرا آشکار می داردو سیره امام به گونه ای است که برای همه کس وهمیشه تاریخ حجت را تمام ودشمن را رسوا می سازد.
درنگاه کلی باید گفت گوهر کار امامان اصلاح جامعه است امری که شعار انبیاء نیز بود واصلاح مقدم ومهم تر از هر چیز از جمله انقلاب است در اصلاح تلاش بر از بین بردن صفت های رذیله فردی واجتماعی است وتلاش برای بقای همه انسانها حتی ظالمان البته با اصلاح آنها ست اما درانقلاب تلاش قهری در از صحنه خارج کردن افراد است لذا انقلاب ها اغلب بعد از موفقیت دچار بحران های اخلاقی واجتماعی می شوند و مناسبات قبل دوباره به شکل جدید باز تولید می شوند چون افراد عوض شده اند نه رفتار ومنش ها
اما اصلاح اگر هم در کوتاه مدت جواب ندهد در بلند مدت پاسخ می گیرد
لذا در چند دهه بعد همین تلاش های امامان اصلاح گر ثمرات خودرا نشان می دهد ودر مثل دوره شیخ مفید وقرون سوم و چهارم طبق گواهی مورخین بهترین دوران رشد وبالندگی در سرزمین های اسلامی پدید می آید وباکم رنگ شدن استبداد و تعصب و رشد مدارا و همزیستی، فرهنگ سازننده ومتعالی در جامعه اسلامی شکل می گیرد که در مجال دیگری باید به آن پرداخت.
ارجاعات : ارشاد مفید - مناقب ابن شهر آشوب - تحف العقول - مکاتیب الائمه میانجی