چند سالی است که به کارگیری روش های غیراخلاقی در سیاست ما متدوال شده واخیرا شاهد اوج آن در سطح مسئولان در مجلس و پس از آن در سطح عمومی در شهر مقدس قم بودیم .

و رخ دادن اتفاقاتی که به تصریح رهبر انقلاب خلاف شرع بودند خصوصا آنچه  در قم و در مرکز علم و فرهنگ شیعی  اتفاق افتاد زنگ خطری برای همه بود ونشان داد  که مساله علاوه بر دلائل و علت های سیاسی دارای دلائل فرهنگی وتربیتی نیز هست .

و بر همه دلسوزان اسلام وانقلاب است که هم علتهای آن را به درستی وکمال بشناسند وهم درفکر درمان واصلاح باشند و باید توجه داشت که در به وجود آمدن وضعیت فعلی کم کاری نهادهای فرهنگی چون حوزه ودانشگاه وسایر مراکز متولی فرهنگ بی تاثیر نبوده است .

دراین نوشته توجه متولیان فرهنگ خصوصا حوزه های علمیه  را به دو نکته حائز اهمیت  دراین باب جلب می کنیم

1-بسیاری از روش های غیراخلاقی با عنوان افشاگری انقلابی توجیه می شود و مرتکبین آن نه تنها احساس نقص وگناه نمی کنند بلکه آن را نشانه شجاعت وجسارت انقلابی خود برمی شمرند وعده ای هم ممکن است این ادعا را بپذیرند.

 ودراین زمینه حوزه های علمیه با توجه اساسی به مباحث اخلاق سیاسی و تبیین احکام  وحدود تعاملات سیاسی و بررسی عالمانه رفتارهای سیاسی اجتماعی ،تفاوت  افشاگری با افترا و تهمت وتهتک بااصلاح گری و تخریب بانقد و امثال این موضوعات بیان کنند.

 و تعاریف روشنی را دراین باب ارائه دهند. و اکتفاء به مباحثی که در امثال مکاسب محرمه درباره غیبت شده نکنند و با در نظر گرفتن شرایط و پیچیدگی های وضعیت اجتماعی سیاسی امروز نظر کارشناسی اسلامی را در حوزه رفتارهای سیاسی اجتماعی تبیین کنند.

تا هم بهانه از دست مدعیان گرفته شود و هم برخی افراد کم اطلاع از مبانی دینی تحت تاثیر برخی توجیه گری ها قرار نگیرند.

2- مهم تر از مباحث فقهی مباحث اخلاقی مربوط به این باب است، متاسفانه در حوزه ها و دیگر مراکز تربیتی مثل هیئت ها یا به مباحث اخلاق کم توجهی می شود واصلا بحث اخلاق رونق چندان ندارد ویا این که دروس اخلاق هم تحت تاثیر سیاست قرار گرفته است .

وبه جای این که  سیاست را اخلاقی کنیم بیشتر اخلاق را سیاسی کرده ایم و در مواردی دیده می شود متاسفانه حتی دروس اخلاق تبدیل به فضای تهتک و بی مبالاتی متاثر از سیاست زدگی می گردد.

و با آن که  اصول اخلاقی در قرآن دارای اولویت درجه اول هستند  و  بسیاری از آیات قرآن درباره اصول وارزش های اخلاقی است وچند سوره از جمله نور ولقمان به طور خاص وویژه به اخلاق وتربیت می پردازد.

 ودو  آیه از آیات بزرگ و مفصل قرآن به طور اخص بر تقبیح  دو منکر اخلاقی یعنی بهتان وغیبیت متمرکز است  و بدترین مثال قرآنی درباره غیبت کننده آمده است که عمل غیبیت کننده  به خوردن گوشت برادر مرده خود تشبیه شده است.

 اما جلوه چندان بارزی  ازاین اهمیت بخشی قرآنی را در مباحث اخلاقی نمی بینیم و بلکه کسانی که خود باید الگو بخش جامعه باشند گاه  به اندک بهانه سیاسی  مرتکب بدترین نوع غیبت وحتی  تهمت می شوند.

وبه نظر می رسد حوزه ها ومراکز تربیتی هم ازجهت کمی و هم کیفی به تحول در زمینه ارائه مباحث اخلاقی احتیاج دارند و ازآن جا که اخلاق مهم تر از بعدی علمی دارای رکن عملی است تربیت عملی دراین زمینه اهمیت بالایی دارد.

 وبه نظر می رسد مدرسان و مدیران حوزوی نباید ارتباط با شاگردان خودرا به ارتباط علمی خلاصه کنند بلکه چون سنت دیرین حوزه دارای ارتباط تربیتی باشند درواقع احیای ارزش های متروک شده گذشته درارتباط نزدیک و پدرانه استاد  و شاگرد لازم است تا این که جوانان الگوهای رفتاری خودرا از اهل آن فرا گیرند و تحت تاثیر جریان سازان سیاسی قرار نگیرند .

امروز رییس مجلس ونمایندگان با لبیک گویی به سخنان رهبری از ایشان ومردم به نسبت به نقشی که در حوادث داشتند عذرخواهی کردند این اقدام رییس ونمایندگان مجلس حکایت از ولایت پذیری واخلاق مداری ودوری از کبر ولجاجت آنها  دارد.

 و باب جدیدی در عرصه سیاست ما می تواند بگشاید که همان اعتراف به خطا و عذرخواهی از رهبری ومردمی در مواقع لازم است وگرچه با توجه به سخنان صریح رهبرانقلاب درصد خبط وخطای رییس قوه مجریه بیشتراز مجلس ورییس مجلس بود.

 به طوری که رهبری معظم اقدام رییس قوه مجریه را اتهام زنی و خلاف شرع وخلاف اخلاق وخلاف حقوق اساسی مردم دانستند با این وجود پیش قدمی مجلس وریاست آن در پذیرش خطا واشتباه وعذرخواهی الگوی مثبتی به سیاست مداران می دهد .

و ولایت پذیری وتوجه به مصالح عالیه کشور و مقدم کردن آن بر نظرات و امیال شخصی را به نمایش می گذارد واین موضوع از جهت اخلاق سیاسی بسیار مهم است  آن چه که در عرصه سیاست مضر و ویرانگر است .

لجاجت ها و پافشاری بر خطا و توجیه خطاها و خودرا محق جلوه دادن است روحیه ای که متاسفانه در خیلی از مسئولان ومدیران مشاهده می شود و زبان عذرخواهی و قلب خطا پذیری  درآنها کمتر دیده می شود .

عذرخواهی نشان از مسئولیت پذیری دارد واین که فرد یا گروهی  مسئولیت بخشی از کارهارا به عهده می گیرد وبه جای فرافکنی واتهام زدن به دیگران ایرادرا به خود وارد می کند واین اتفاقا باعث جلب اعتماد بیشتر مردم می گردد.

ودرمقابل این روحیه لجاجت ورزی و  اشتباهات را به عهده دیگران افکندن قرار دارد که  همواره از موانع ودست های پنهان و غیره گفته می شود و نشان می دهد که فرد اعتماد به نفس لازم راندارد و دچار سوء ظن افراطی است و دائما دیگران را علیه خود ودشمن خود می پندارد .

اما کسی که عذرمی خواهد خود را صاحب اختیار و مسئولیت می بیند  ودر عین حال اعتراف دارد که کامل وبی عیب نیست وچه بسا قاصر یا مقصر باشد و طبق این حدیث نورانی عمل می کند.

 که ( اعداء عدوک نفسک التی بین جنبیک)( دشمن ترین دشمنان  نفسی است که دردرون تو ست ) و قبل از آن که دیگران وبیرون را ببیند  خود وخطاهای درونی رادرمی یابد مثلی ترکی هست که می گوید

 (مرد اوزونن گورر نامرد اوزگدن ) یعنی کسی که مرد است تقصیر را متوجه خود می بیند و فرد نامرد، متوجه دیگران، بنابراین امیداست این روحیه مسئولیت پذیری ومردانگی به یک رویه تدیل شود وعذرخواهی نه ننگ بلکه وظیفه مردانگی و مردم داری واخلاق مداری  تلقی شود

درادامه بحث آداب امربه معروف به یکی دیگر از آداب واصول امربه معروف با تکیه بر آیات وروایات می پردازیم  و آن در نظر داشتن مراحل امر ونهی است به این معنا که کیفیت وچگونگی امر ونهی تابع درنظرداشتن مراحل آن است که از نصیحت ونرمی آغاز می شود.

 و تا مراحل  بعد ادامه پیدا می کند و مهم ترین دلیل دراین زمینه ، روشی است که قرآن کریم در تصویر وترسیم امر به معروف انبیاء ارائه می دهد از جمله در قصه حضرت موسی(ع)  وقتی که ایشان از جانب خداوند  مامور به امر به معروف و نهی از منکر فرعون می شود دستور  اولیه ملایمت و برخورد لین است.

 (اذْهَبا إِلى‏ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى‏ (43) فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشى‏ (44) به سوى فرعون روید که طغیان کرده است (43).و با او به نرمى سخن بگویید، شاید اندرز گیرد یا بترسد(44/طه)

البته برخی تصور می کنند ،هم این که باید در امربه معروف امر باشد نوعی تحکم درآن است درحالی که قبلا گفتیم که امر به معنای خشونت و تحکم نیست بلکه به معنای این است که کارباید انجام شود و حتمی است و در حد توصیه و پند واندرز نیست.

و این البته می تواند همراه نرمی باشد و درموارد لازم با شدت همراه  گردد ، نکته مورد توجه دراین آیه شریفه این است که بعداز این که خداوند امر به برخورد لین و نرم می کند می فرماید شاید این برخورد باعث شود .

که فرعون بترسد یا متذکر شود، واین  می رساند که ایجاد ترس درونی از خداوند لزوما همراه شدت و حدت نیست  و چه بسا گفتار نرم ، ترس از خداوند و ترس از عاقبت ظلم را در دل بیفکند دلیل آن هم روشن است.

 چون تاثیر امر به معروف و نهی از منکر وابسته به این است که فرد آگاهی و تذکر به ظلم خود پیداکند  و مهم ترین مساله دراین باب آگاه کردن و بیدارکردن فرد خاطی است دروقع بیداری وجدان هدف اولیه است و برخورد نرم اولیه زمینه لازم را برای  بیدارشدن باطن فراهم می کند .

دلیل دیگری که نرمی تاثیر گذار تر است این که بشر طبق طبیعت خود حب ذات و حب نفس دارد و وقتی با شدت به او امر شود نوعی دفاع از خود را در پیش می گیرد و چون روح او با تحکم چندان سازگار نیست لذا مقاومت می کند و لو این که امر آمر حق باشد.

و لذا برای این که این اتفاق نیفتد و فرد به لجاجت و اصرار و دفاع غیر منطقی از خود و عملش رو نیاورد نرمی و ملایمت توصیه شده  است .

 حسن دیگر روش لین برای خود امر کننده است، از آنجا که امربه معروف و نهی از منکر مثل همه احکام و معارف الهی برای خودسازی فردی و اجتماعی است ،در روش ملایم خود آمر هم احساس قدرت و خود برتربینی نمی کند.

 لذا امر به معروف که وسیله اصلاح همگانی است غرور کاذب در دل فرد آمر نیز ایجاد نمی کند و لذا لوازم منفی نیز نخواهد داشت بلکه از باب خیرخواهی واصلاح مشفقانه  و وظیفه ایمانی به آن نگاه می شود.

البته همان طور که قبلا اشاره شد ممکن است درمواردی شدت عمل و تحکم هم لازم باشد که موارد ضروری و خاص است که بعداز طی مراحل اولیه و نتیجه بخش نبودن آنها اجرا می شود .

از جمله مباحث مربوط به امربه معروف آداب و روش های صحیح امربه معروف است که اهمیت  تامل وتوجه به این موضوع کمتراز اصل آن نیست وچه بسا نادانی به آداب امربه معروف ویا نادیده گرفتن آنها نتایج منفی وگاه غیر قابل جبران به دنبال آورد.

 همه ما کم وبیش شنیده ها و خوانده های از روش های غلط امربه معروف  که باعث زدگی از دین را به باور آورده به خاطر داریم ، شهید مطهری از متفکران دینی  است

 که دردمندانه از روش های نادرست امربه معروف و نهی از منکر که گاه باعث انزجرار افراد از دین گشته می نالد و درکتاب (حماسه حسینی ) برای نمونه  این قضیه را نقل

می کند

(یکى از آقایان خطبا نقل می کرد که مردى در مشهد اصلًا با دین پیوندى نداشت ،وما بااو صحبت کردیم کم کم اهل دین ونماز و روزه شد وحتی مرتب در نماز جماعت شرکت می کرد تا بعداز مدتی دیدیم پیدایش نیست .

بعد کاشف به عمل آمد که دیگر نماز جماعت هم نمی رود. تحقیق کردیم ببینیم که علت چیست؟ معلوم شد در یک روز یکى از مقدس مآب ها در نماز جماعت  میان جمعیت،

 در موقع نماز، خطاب به او می گوید شما مسلمان هستید یا نه؟ این بیچاره ناراحت می شود، می گوید اگر مسلمان نباشم، در مسجد گوهرشاد در صف جماعت چکار می کنم؟

 می گوید: اگر مسلمانى، چرا ریشت را این طور کرده اى؟ از همان جا سجاده را برمی دارد و می گوید این مسجد و این نماز جماعت و این دین و مذهب مال خودتان. رفت که رفت. )                                                                 مجموعه آثاراستادشهیدمطهرى، ج17، ص: 250

 ودرادامه بحث امربه معروف می کوشیم درحد توان خود به برخی آداب و اصول اساسی که در امربه معروف باید مورد توجه قرار گیرد به اجمال می پردازیم

 اصل کرامت

امر به معروف ونهی از منکر برای آن است که روح ایمان ودینداری افراد تقویت وتحکیم شود واز انحراف جلوگیری شود واز جمله مسائل اساسی که دین اسلام برآن تاکید دارد حفظ کرامت انسان هاست .

درواقع خداوند انسان را کرامت ویژه داده است و دین رانیز برای حفظ و رشد این کرامت فرستاده است (لقد کرمنا بنی آدم و حملناهم فی البر والبحر و رزقناهم من الطیبات )بنابراین هرحکم دینی و فرع اسلامی براین اصل متعالی استوار است.

 که از جمله امربه معروف باشد و درامربه معروف تلاش برای کرامت حقیقی انسان است بنابراین روشی که به کار گرفته می شود نباید به گونه ای باشد که نقض غرض کند وکرامت را تخریب کند و درواقع  آمربه معروف می خواهد کرامت انسانی طرف را یاد آوری کند .

و اورا به عملی که تضمین کننده این کرامت است بخواند و از عمل منافی با کرامت بازدارد و نه این که امر و نهی بهانه و روشی باشد برای تخریب و تهتک فرد و این موضوع باید در روش اجرایی پیدا باشد، اگر روش کریمانه باشد مخاطب می فهمد که قصد وهدف اصلی چیست ؟

وهمان گونه که مریضی از امرونهی طبیبی ناراحت نمی شود و آن را به سود خود می داند این احساس را هم در امر ونهی مومنانه خواهد داشت ،واز جمله اموری که باعث می شود امربه معروف از مسیر درست منحرف شود.

 مخلوط کردن امربه معروف با سرزنش است که درروایات از آن نهی شده به طوری که دربرخی روایات آمده انسانی فردی را به خاطر کاری سرزنش نمی کند مگر خود آن را مرتکب خواهد شد.

رسول خدا (ص) که فرمود: هر که فاش کند یک هرزگى را چون آغاز کننده  آن ا ست، و هر که مؤمنى را بچیزى سرزنش کند نمیرد تا بدان دچار شود.

                                                                  بحار الانوار  ج‏2  ص/ 137

 بنابراین شناخت حد امر به معروف ونهی ازمنکر و نیامیختن آن با امور دیگر و آن رابهانه سرکوفت وملامت قرار ندادن از جمله لوازم وآداب مهم امر مومنانه است .

بیا از ریاها رهایمان کن

بیا با رازها آشنایمان کن

از تورم خودها خسته ایم

درهجوم  غرورها به غم نشسته ایم

 رگبار خیرگی   خمودمان کرده

تکرار تیرگی  خموشمان کرده

شهرها شلوغ ولی  خالی از احساس

دلها بی فروغ و عاری از اخلاص

بازار مکاره ها پر کار

بزم دجاله ها پربار

بیا و رونق سامری بشکن

بیا و بنیاد جاهلی برکن