1- امام صادق علیه السّلام در دوره زندگی می کنند که به دلائل مختلف سیاسی واجتماعی وفرهنگی جامعه درگیر تحولات مختلف علمی وفرهنگی وسیاسی است اول این که نسل های جدیدی پدید آمده اند که در فقدان  پیامبر (ص)به دنبال فهم دین هستند  وبه نحو طبیعی دنبال جایگزینی برای فقدان پیامبر در فهم دین هستند ودوّم ورود فرهنگ هاوتفکرات جدید است که خواه وناخواه در فهم وت قرائت های جدید از دین تاثیر گذار گشته است وسوم بعد از چند دوره حاکمیت اموی ومروانی وعباسی با انگیزه های سیاسی قرائت های مختلف وگاه متضّاد وانحرافی از دین پدید آمده است و چهارم وضعیت ناهماهنگ و اختلاف آلودشیعیان است فرضا  زیدیه ها با طرح لزوم قیام امام فرقه سازی نموده اند 

2- در وضعیّت مذکور  امام صادق (ع) مقابل چند نوع انحراف می ایستد وروشنگری می  کند نخست  دربرابر  گروهی از مدّعیان فقه  که با اسنتباط های من در آوردی در اصول وفروع ومقدّم کردن اجتهاد بر امامت انحرافات فکری وعلمی را دامن می زنند 

و دوّم دربرابر  فرقه صوفیّه  که با برداشت انحرافی از زهد دینی به ترویج عاطل وباطل بودن وتنبلی وبیکاری می پردازند وسوّم  در برابر  متکلّمان متاثر از جریانات سیاسی وحاکمان مستبد که در ترویج جبر گرایی وتقدیر گرایی و در مواردی با  نفی خدا در توجیه ظلم ظالمان  وجبّاران می کوشند  چهارم  در برابر افراطیّون شیعه که لازمه ذاتی امامت را  قیام ومبارزه مسلحانه می دانستند وبر امام زمان خود انواع فشارها را وارد می سازنند  وبالاخره امام  با فشار واذیت وآزار دستگاه حاکم  به نوعی باید مقابله کند وسیاست سالوسی و  مستبدانه آنها را خنثی سازد 

3-  امام در این وضعیّت بغرنج و پیچیده وذوابعاد  چند کار اساسی  انجام می دهند  نخست تربیت مجتهدان متّکی بر علم امامت و تبیبن روش اجتهاد صحیح که متاخّر ومتاثّر از عنصر امامت است  دوّم ارائه روش اعتدالی زندگی اسلامی ومقابله عملی با زهد ریایی ومفسده خیز صوفیانه  وسوم تبیین کلام وعقیده صحیح اسلامی ونقد جبر گرایی وامثال آن وچهارم تسلیم نشدن در برابر فشارهای افراطیّون زیدی مسلک وپیش گرفتن روش مدارا وتقیّه در شرایط حاکم وپنجم در کنار عدم مقابله مستقیم ومبارزه مسلحانه با حاکمیت جبّار به  مقابله فرهنگی با عقیم ساختن مایه ها وپایه های تفکرات مستبدانه وظالمانه می پردازند 

4- باتوجه به سیر اجمالی در وضعیت سیاسی وفرهنگی زمان امام و روش های مقابله ایشان به دشواری وپیچیدگی وذو بطون بودن تلاش های امام می توان پی برد ورهروان صادق امام علم ومعرفت وصداقت وبصیرت  باید این مسائل را درفهم دقایق رفتار وگفتار آن حضرت مورد لحاظ قرار دهند وبدانند که اصول واُمّهات  فضای صدور روایات و کلمات آن بزرگوار چه بوده است ؟وبدون لحاظ این فضاها نمی توان به فهم دقیقی از مکتب صادق آل محمد وعالم آل علی رسید

 1- در قرآن در سوره عنکبوت از زندگی اخروی با عنوان حَیَوان به  معنای زنده تعبیر شده است

وَمَا هَ?ذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ 

و این زندگی دنیا جز سرگرمى و بازی نیست و بی تردید سرای آخرت ، همان زندگی است اگر اینان معرفت و دانش داشتند (عنکبوت /64)  

2- باتوجه به آیه قبل، حیات دنیوی انسان که مقابل حیات اخروی است  حیات خالص نیست به معنای این که حیات وزندگی دنیوی مخلوطی از حیات ومرگ است ولذا ما در دنیا هیچگاه تمام حیات را نمی چشیم بلکه لحظه لحظه وجود ما آمیخته ای از زندگی ومرگ است واین که انسان دردنیا دربهترین شرایط دنیوی نیز احساس کمبود می کند بازگشت به همین دارد  که حیات انسان در دنیا همه اش زندگی وحیات نیست بلکه  جزء جزء آن با مرگ آمیخته است 

3-  درمقابل حیات دنیوی و حیات  اخروی ،حیات جهنّم مطرح است که  نه  زندگی ونه مرگ است 

إِنَّهُ مَن یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِمًا فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لَا یَمُوتُ فِیهَا وَلَا یَحْیَى? 

مسلماً کسی که گنهکار به پیشگاه پروردگارش بیاید ، دوزخ برای اوست که در آن نه مى  میرد و نه زندگی مى  کند .(طه/74) 

4-  باتوجه به آنچه گفته شد انسان چند نوع حیات را می تواند تجربه کند اول حیات  دنیوی که مخلوط به مرگ است دوم حیات اخروی که حیات محض موقت است سوم حیات جهنّمی که برزخ بین مرگ وحیات است وچهارم حیات بهشتی که حیات خالص ابدی است درواقع انسان با ورود به ساحت قیامت حیات محض را تجربه می کند ودراین تجربه مومن وکافر مشترکند اما بعد از حسابرسی برای مومن حیات خالص ابدی

 می شود واز کافر حیات محض گرفته می شود و وارد برزخ بین حیات ومرگ می شود 

5- در قرآن از مرگ به یقین یاد شده است 

وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى? یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ 

و پروردگارت را تا هنگامى که تو را مرگ بیاید ، بندگی کن .(حجر/ 99) 

واز نکات قبل سرّ این موضوع روشن می شود چراکه بامرگ هم مومن وهم کافر در قیامت وآغاز حیات اخروی حیات محض را تجربه می کنند ویقین یعنی همان تجربه حیات محض 

وشکّ در دنیا بازگشت به درک حیات ناقص دارد وکسب یقین در دنیا از دشوارترین کارهاست که باید از سطح حیات دنیا فراتر رفت والبتّه در ایمان آوردن یقین لازم نیست وظنّ وگمان کافی است واین مطلب را در نوشته دیگر با تفصیل بیشتر مطرح می کنیم انشاء الله

آیت الله بهشتی فقیه و متفکّری  نواندیش وسیاست ورزی طراّح و استراتژیست  و  حقوق دانی برجسته بود بهشتی از نسل روحانیّونی بود که علم ودیانت واندیشه وسیاست را به درستی وبه عمق پیوند داده بودند فردی که هم با اسلام مجتهدانه آشنا بود وهم فلسفه های معاصر  را دقیق می شناخت وهم بر زبان روز در ظاهر وباطن مسلطّ بود 

 بهشتی در اخلاق نیز خلقی بهشتی داشت وذرّه ای ریا و دورویی را در خود بر نمی تابید در خاطره یکی از همراهان بهشتی خواندم که بهشتی طبق اجتهاد ونظر خود گفتن شهادتین برای ولایت امام علی در اذان را لازم نمی دانست روزی به او گفتیم این کار شما در اذان مایه کم شدن ارادت برخی می شود بهتر است در اذان این فراز را بیاورید اما ایشان نپذیرفت واین کار  را نوعی ریا می شمرد  بعد دیگر خلق بهشتی بهشتی سعه صدر وتحمل بالا ورعایت ادب واخلاق در مواجهه با مخالفان و معاندان سرسخت وبی اخلاق بود شاید در تاریخ معاصر کمتر شخصی به اندازه بهشتی آماج تهمت ها وبداخلاقی های مخالفان قرار گرفته باشد

بی اخلاقی سیاسی  درکشور ما توسط حزب توده بنیانگذاری شد واولیّن قربانی آن دکتر مصدق بود بعدها این رویه غیر انسانی توسط مجاهدین خلق بقایای فکری وسیاسی حزب توده علیه دکتر بهشتی با محوریت بنی صدر به کار رفت واما بهشتی در برابر آماج اتهامات وبد اخلاقی ها صبور وشکیبا ومقیّد به ادب بود همسر دکتر بهشتی می گوید درآن زمان کسی جرات نداشت حتی غیبت مثل بنی صدر را در خانه انجام دهد البته این بد اخلاقی ها در دهه اخیر متوجه یار وهمرز بهشتی هاشمی شد که مدّت وحدّت وشدّت آن حتی از وضعیت دکتر بهشتی فراتر رفت 

خصوصیت دیگر بهشتی آزاد اندیشی فکری ایشان ومجال دادن به افکار مختلف  بود در دوره ای که هجمه ها علیه دکتر شریعتی فراوان بود از معدود روحانیونی که با صلابت از دکتر شریعتی دفاع کرد و طبق گواهی پدر شریعتی اصلاح ودست بردن در کتب شریعتی بعد از فوت ایشان را ناصحیح دانست  شهید بهشتی بود دکتر بهشتی در این جریان حتی با برخی از دوستان آن دوره  خود مثل آقای مصباح  یزدی درگیر شد وروش اورا در مقابله با شریعتی مورد نقد ونفی  جدی وتوبیخ  قرار داد

بهشتی فردی مدبّر ودور اندیش  بود او قبل از دهه چهل به فکر کادر سازی برای زمان استقرار نظام اسلامی و جزو پیش تازان کار تشکیلاتی بود ودبیرستان دین و دانش ومدرسه حقانی را درقم به این نیّت بنا نهاد که بعدها بسیاری از یاران انقلاب در این دو کانون مهم علمی وفرهنگی تربیت شدند  کتاب ?فلسفه دین? آن شهید بعد از گذشت چندین دهه همچنان جزو بهترین متون در ارائه معارف اسلامی به جوانان است  بهشتی به زبان های انگلیسی وآلمانی نیز مسلّط بود از این رو بی حجاب و بی واسطه زبانی فرهنگ مغرب زمین را می فهمید ولذا فهمی دقیق  از غرب داشت وبه  خاطر خصوصیات بر جسته چندگانه آن شهید بود که امام خمینی درباره ایشان تعبیر ملّت را به کار بردند

 امّا متاسفانه در سالهای اخیر  درمیان جامعه نخبگان و مسئولان این  ویژگی ها کمرنگ شده است وبخش مهمّی از نقص واشکالات بازگشت به این موضوع دارد انقلاب اسلامی در پرتو همراهی وتعامل وهمفکری  نخبگان اندیشه چون بهشتی ومطهری وشریعتی وطالقانی و خامنه ای و مفتّح وبازرگان ومنتظری وهاشمی با رهبر ومعمار انقلاب امام خمینی به پیروزی رسید وتداوم ونشاط انقلاب نیز به این جنس همراهی ها نیازمند است ودر  زدن وحذف امثال این بزرگان با هر نیّتی  وهر شکلی جامعه وانقلاب  زیان ها  خواهد دید وتا به امروز نیز از این ناحیه کم ضربه نخورده است لذاباید درشناخت وقدرشناسی وایجاد زمینه حضور وتاثیر گذاری افراد وافکاری از جنس اندیشه وعمل آن بزرگان امروز نیز کوشید وراه را بر نخبه سوزان وتفرقه افکنان وانحصار گرایان وفرصت طلبان  ومتحجّران بست

چند روز پیش نوشته ای در عیب وهنر فوتبال قلمی نمودم اما این بار نه درباره فوتبال که درباره  بازیکنان ایرانی حاضر در جام جهانی و قهرمانی آنان می نویسم مردانی که این روزها همه را ودار به تحسین کرده اند نه فقط به خاطر فوتبال ونه حتی بازی های خوبشان بلکه  به خاطر برخورداری از روح جنگدگی وتلاش وغیرت ستودنی شان در دفاع از نام ایران قهرمان  ملی کسی است که برای کشور ش نه برای خود برای مردمش ونه باند وقبیله اش تمام قدرت وغیرتش را به صحنه می آورد دیشب در صحنه ای که بازیکنان ایرانی برای دفاع از دروازه ایران خودرا به زمین  زدند وتوپ  لحظاتی گم  شد غیرتی غرورین  نمایان شد 

 این روزها در شرایطی که به دلائل مختلف داخلی وخارجی مردم ازحس ّ وجود قهرمان در عرصه های مختلف  ناامید شده اند و دوستان نادان ودشمنان دانا زمینه ظهور  قهرمانی قهرمانان عرصه های حیات اجتماعی سیاسی را عقیم ساخته اند ،مردم  چشمشان روشن به قهرمانی غرور آمیز قهرمانانش در  عرصه جام جهانی است 

ما شرقیان  دلبسته قهرمانان هستیم واگر قهرمانی وقهرمانان را در واقعیات جامعه نیافتیم آن را در نمادها دنبال می کنیم وورزش که عرصه نماد است امروز جور قهرمان سوزی ها را در عرصه های مختلف باید بکشد واعضای تیم ملی به درستی این خلا ء را دریافته اند وجانانه می کوشند نیاز قهرمان طلبی مردم ایران را پاسخ در خور  دهند 

در شرایطی که در زندگی واقعی پدران نمی توانند قهرمان خانواده باشند به خاطر هجوم مشکلات اقتصادی و غیره معلّمان و نویسندگان  نمی توانند قهرمان فرهنگی باشند به دلایل  قبلی به اضافه ضعف مدیریت فرهنگی ونبود استراتژی درست فرهنگی در کشور وسیاست مداران نمی توانند قهرمان سیاسی باشند به هزار دلیل از جمله تن ندادن به اصل  وحدت وتعامل و اندیشه به منافع ملیّ و فعالان اقتصادی  قهرمان نیستند که غلبه فرهنگ تکاثر وسو دجویی میان آنان  مردم را از ایشان  نیز نامید ساخته  وهکذا درسایر عرصه ها دراین اوضاع تیم ملی ما در جام جهانی قهرمانانه بازی می کند وازاین جهت وباتوجه به وضعیت کشور کاری می کنند کارستان 

 نباید گذاشت ملت از قهرمانی وقهرمان داشتن نومید شود امری که آرزوی دشمنان این مردم است ومردم امروز به قهرمانان غیور بیشتر نیاز دارند تا قهرمانان صرفا پیروز ولذاست که تیم ایران اگر جانانه بازی کند ولو شکست بخورد چیزی از ارزش قهرمانیش کم نمی شود مردم عاشق کسانی هستند که برای کشور دل می سوزانند واز جان مایه می گذارند ولو  نتیجه رضایت بخش نگیرند امری که در منفعت طلبی ها ومنم منم گویی  های عرصه های زندگی  جمعی از جمله سیاست در دهه های اخیر رنگ باخته است مردم قهرمانان خودرا قدر می دانند وسیاسیون وسایر نخبگان از تیم ملی باید  درس قهرمانی فراگیرند باشد که قهرمانی به جای جای زندگی این مردم باز گردد

 از سئوالات مهمی که در  عرصه دین شناسی  مطرح است این است که آیا گوهر خواست ادیان از جنس معرفت است یا از جنس قدرت ؟به بیان دیگر ادیان خصوصا دینی اجتماعی وسیاسی چون اسلام درپی نشر معرفت به حقیقت میان بشر است یا بسط قدرت خود در میان انسان ها ؟

پاسخ دقیق و روشن ومتقن به این سئوال می تواند تکلیف خیلی از مسائل را روشن سازد دینی که بیش از هر چیز دغدغه قدرت دارد نمی تواند بر مسند معرفت افروزی بنشیند وبه عکس دینی که درد معرفت دارد باقدرت در هر شرایطی کنار نمی آید ومراد از قدرت ، همان در دست داشتن اراده ها وتاثیر گذاری در تصمیم ها وتعیین کننده بودن در عزم هاست

 بسیاری از طرف داران ادیان درطول تاریخ اعمّ از متدینان به مسیحیّت یا یهودیّت واسلام  و سایر ادیان به گونه ای دین خودرا عرضه نموده و از آن دفاع کرده اند که بیشتر با نگاه قدرت محوری به ادیان متناسب است تکیه افراطی  بر امرونهی های دینی وبرخورد خشن با مخالفان فکری و استفاده از هر روشی در کوفتن مخالف و بستن راه پرسش وسئوال دینی از جمله نشانه های اصالت قدرت دینی وحفظ آن در جامعه از سوی مدعیان دینداری در طول تاریخ بوده است

 اما داستان به این جا ختم نمی شود ودرمیان دینداران خصوصا رهبران دینی کسانی بوده اند که رفتار آنهادلیل ونشانه نگاه معرفتی به دین است  نگاهی که در نظر ونیّت بیش از اقتدار دین به دنبال کشف و ارائه حقیقت به بشر است ودر عمل بیش از شمشیر و زور بر اخلاق و منطق معتقد است در مسیحیت خود حضرت مسیح ودر اسلام اهل بیت پیامبر(ص) دراین زمینه برجسته اند واین که امام علی وفرزندانش با وجود حقانیّت داشتن در مقامات اجتماعی سیاسی هیچگاه از عنصر زور وقدرت برای رسیدن به موقعیّت به حقّ خود استفاده نکردند دلیل روشن بر اصالت  فهمی با گوهریت  معرفت از دین اسلام نزد این بزرگان جامعه انسانی است

? ودرباره خصوص  حضرت علی علیه السلام نیز منش پرهیز از استفاده از هر روشی در حفظ قدرت ورعایت اخلاق وحقوق انسان ها در دشوارترین شرایط دلیل قاطع بر اصالت معرفت در نگاه آن بزرگ مرد  به دین است که فرضا وقتی برخی از دوستان ایشان  به او توصیه تطمیع برخی از قدرت طلبان را برای اسکات آنها دادند بر آنان  چنین نهیب زد 

?[آیامرا فرمان می دهید تا پیروزی بجویم به ستم کردن ؟ به خدا که، نپذیرم تا جهان سرآید،و ستاره ای در آسمان پی ستاره ای برآید.]

(نهج البلاغه /خطبه 126)

ودر پاسخ پندار سست وظاهر بینانه عده ای دنیا پرست چنین روشنگری نمود 

[به خدا سوگند، معاویه زیرکتر از من نیست،لیکن شیوه او پیمان شکنی و گنهکاری  است اگر  پیمان شکنی ناخوشایند نمی نمود،زیرکتر از من کس نبود، اما هر پیمان شکنیبه گناه بر انگیزاند، و هر چه به گناه بر انگیزانددل را تاریک گرداند. روز رستاخیز پیمانشکن را درفشی است افراخته و او بدان درفش شناخته است ](نهج البلاغه خطبه 200)

?در دوره معاصر نیز  سیره وسخن  شهدای برجسته انقلاب اسلامی موید معرفت محوری آن  عزیزان به دین است واز جمله این افراد شهید چمران   چریک عارف ،است نگاه او به مبارزه وجهاد بیانگر اصالت معرفت در دین شناسی اوست  آن شهید این نگاه رادر  نجوایش با امام حسین چنین آشکار می سازد 

[ای حسین مقدّس، روزگار درازی بود که هر انقلابی را مقدس می‎شمردم و نام او را با یاد تو توام می‎کردم و قلب خود را می‎گشودم و انقلابیون را و او را در قلب خود جای می‎دادم و به عشق تو او را دوست می‎داشتم و بقداست تو او را مقدس می‎شمردم و در راه کمک به او از هیچ فداکاری حتی بذل حیات و هستی خود دریغ نمیکردم...اما تجربه، درس بزرگ به من داد که اسلحه  و انقلاب و حتی شهادت بخودی خود نباید مورد احترام و تقدیس قرار گیرد. بلکه آنچه مهّم است انسانیت، فداکاری در راه آرمان انسانها، غلبه بر خودخواهی و غرور و مصالح پست مادی و ایمان به ارزشهای الهی است. ای حسین، امروز نیز ترا تقدیس می‎کنم، اما تقدیسی عمیق‎تر و پرشورتر که تا ا عماق وجودم و تا آسمان روحم به تو عشق می‎ورزد و ترا می‎خواهد و ترا می‎جوید.]

(از کتاب خدابود و دیگر هیچ نبود نوشته دکتر چمران )

همچنین در خواست های اخلاقی وانسانی در نیایش چمران با خداوند متعال نگاه معرفت محور اورا در دین به روشنی نشان می دهد 

[خدایا راهنمایم باش تا حق کسی را ضایع نکنم که بی احترامی به یک انسان همانا کیفر خدای بزرگ است. خدایا مرا از بلای غرور وخودخواهی نجات ده تا حقایق وجود را ببینم و جمال زیبای تو را مشاهده کنم.]

(ازکتاب نیایش ها،به قلم دکتر چمران)

وامروز جامعه خصوصا مسئولان نیازمند توجّه به نگاه معرفت محور به دین هستند